سندرم خودزشت‌پنداری چیست؟

سندرم خودزشت‌پنداری یا اختلال بدشکلی بدن (BDD=Body dysmorphic disorder) نوعی اختلال تصوری و روانی است که فرد مدام به نواقص ظاهری خود فکر می‌کند و نمی‌تواند فکر کردن در مورد نواقص ظاهری خود را متوقف کند. نواقصی که بعضا بسیار جزئی است و دیگران حتی متوجه آن نمی‌شوند، اما فرد ممکن است به خاطر این نواقص احساس شرم و خجالت و اضطراب داشته باشد، به طوری که باعث شود در بسیاری موارد از روابط اجتماعی کناره‌گیری کند.
فرد خودزشت‌پندار، به شدت بر ظاهر خود متمرکز است و مدام مقابل آینه ظاهر خود را چک می‌کند، مدام آرایش می‌کند و بعضی وقت‌ها شاید ساعت‌ها در روز را مقابل آینه مشغول بررسی ظاهر خود باشد. آنها مدام در این فکر هستند که بخشی از چهره یا بدنشان، با سایر اندام‌های بدنشان هماهنگی ندارد. این توجه بیش از حد به نقایص و انجام رفتارهای تکراری (چک کردن مدام آینه) باعث پریشانی و اضطراب می‌شود که خود توانایی فرد را در عملکردهای روزانه به شدت پایین می‌آورد.
فرد ممکن است برای برطرف کردن نقص خود محصولات آرایشی مختلفی را مصرف کند و به طور موقت احساس رضایت پیدا کند ولی اغلب اضطراب باز می‌گردد و فرد دوباره راه‌های دیگری را جستجو می‌کند تا نقص موردنظر خود را برطرف کند.
این اختلال در زنان و مردان دیده شده و مختص یک جنس نیست. درمان خودزشت‌پنداری ممکن است شامل درمان‌های دارویی و درمان رفتارشناختی باشد.

علائم سندرم خودزشت‌پنداری
•   توجه بیش از حد به نقص ظاهری که هیچ‌کس جز خود فرد متوجه آن نمی‌شود.
•   باور قوی به وجود نقص ظاهری که فرد را زشت یا ناقص کرده است.
•   تصور اینکه دیگران به شکل منفی به او توجه دارند یا او را مسخره می‌کنند.
•   تلاش برای پنهان کردن نقص با روش‌های مختلف آرایش و سبک‌های خاص لباس پوشیدن.
•   مقایسه‌ی دائمی ظاهر خود با دیگران.
•   مرتب برای کسب اطمینان از ظاهر خود متکی به نظر دیگران هستند.
•   مدام جلوی آینه هستند یا کاملا برعکس از آینه اجتناب می‌کنند.
•   کمال‌گرا هستند.
•   پرهیز از موقعیت‌های اجتماعی.
مشغولیت فکری در مورد ظاهر و رفتارهای تکراری می‌تواند ناخواسته باشد. کنترل این رفتارها دشوار و بسیار وقت‌گیر است. این مشکل در همه‌ی زمینه‌های زندگی (مدرسه، شغل، تعاملات اجتماعی و...) عملکرد را مختل می‌کند.
فرد خودزشت‌پندار هر بار به یک قسمت خاصی از ظاهر خود توجه دارد. متداول‌ترین بخش‌های ظاهری که فرد مبتلا تمایل به برطرف کردن نقایص آن دارد شامل صورت مثل بینی، رنگ چهره، چین و چروک، جوش و سایر لک‌های پوستی، مو، ظاهر مو و کم‌پشتی یا طاسی، پوست و ظاهر رگ‌ها (رگ‌های خونی که از زیر پوست مشخص هستند) است.
خودزشت‌پنداری در مردان بیشتر به شکل تصور بدشکلی بدن و توجه زیاد به اندازه و فرم ماهیچه‌ها می‌باشد که این اختلال به نام (bigorexia) شناخته می‌شود. برای رفع این نقص ممکن است ساعت‌ها ورزش‌های سخت انجام دهند و به دنبال آن، استفاده‌ی بیش از حد از مکمل‌های پروتئینی و سوءمصرف استروئیدها مشکلاتی را برای آنها فراهم کند.
هرچه باور فرد در مورد وجود نقص در ظاهرش قوی‌تر باشد، نگرانی و اضطراب بیشتری را حس خواهد کرد.

چه وقت به پزشک مراجعه کنیم
فرد مبتلا به خودزشت‌پنداری ممکن است به علت شرم و خجالتی که از ظاهر خود دارد نتواند اقدام مناسبی برای درمان خود داشته باشد، مثلا به پزشک مراجعه کند. اگر علائم خودزشت‌پنداری را در خود مشاهده می‌کنید حتما باید به متخصص بهداشت روان مراجعه کنید. توجه داشته باشید که اختلال خودزشت‌پنداری معمولا به خودی‌خود بهتر نمی‌شود و در صورت عدم درمان ممکن است به مرور بدتر و به اضطراب شدید و افسردگی و حتی خودکشی منجر شود.

علل به وجود آورنده‌ی خودزشت‌پنداری
به طور خاص مشخص نیست که چه عاملی باعث اختلال خودزشت‌پنداری می‌شود، مانند همه‌ی اختلالات روانی، خودزشت‌پنداری نیز ممکن است به دلیل ترکیبی از مسائل مانند:
ژنتیک: در صورت داشتن خویشاوندی با اختلال خودزشت‌پنداری، اختلال وسواس اجباری (OCD) یا افسردگی، احتمال ابتلای شما به BDD بیشتر است.
عدم تعادل شیمیایی در مغز: ارزیابی منفی از ظاهر و شکل خود، تجربیات منفی شخصی به وجود بیاید.

فاکتورهایی که احتمال بروز این اختلال را افزایش می‌دهند
اختلال خودزشت‌پنداری به طور معمول از اوایل سال‌های نوجوانی شروع می‌شود و هر دو گروه زنان و مردان به این اختلال مبتلا می‌شوند.
به نظر می‌رسد برخی فاکتورها خطر ایجاد این اختلال را افزایش می‌دهند. برخی از این فاکتورها پیشتر گفته شده‌اند مثل مشکلات روانی از قبیل افسردگی و اضطراب و داشتن سابقه‌ی خودزشت‌پنداری در بستگان فرد.
یک تجربه‌ی آسیب‌زا در گذشته، اگر فرد در زمان کودکی مورد اذیت و آزار و سوءاستفاده قرار گرفته احتمال اینکه به خودزشت‌پنداری مبتلا شود، بسیار زیاد است.

عوارض خودزشت‌پنداری
فرد مبتلا به این اختلال علاوه بر اضطراب و افسردگی، با مشکلات جدی دیگری از جمله ترس اجتماعی، اختلال اشتها، وسواس فکری و عملی، مشکلات سلامتی ناشی از رفتارهایی مثل کندن پوست، دردهای جسمی و یا خطر تغییر شکل به علت انجام مکرر جراحی زیبایی درگیر می‌شود.

پیشگیری
هیچ راه شناخته شده‌ای برای جلوگیری از اختلال خودزشت‌پنداری وجود ندارد. با این حال از آنجا که اختلال خودزشت‌پنداری اغلب از اوایل سال‌های نوجوانی آغاز می‌شود، شناسایی زودهنگام این اختلال و شروع به موقع درمان ممکن است مفید واقع شود. درمان طولانی‌مدت این اختلال ممکن است که از عود مجدد بیماری جلوگیری کند.

درمان خودزشت‌پنداری
علائم خودزشت‌پنداری BDD با درمان بهتر می‌شوند. اگر علائم شما نسبتا خفیف است، شما باید از درمان گفتاری به نام درمان شناختی رفتاری CBT (Cognitive Behavioural Therapy) استفاده کنید که این روش به تنهایی یا گروهی انجام می‌شود.
CBT می‌تواند با تغییر نحوه‌ی تفکر و رفتار به شما در مدیریت علائم خودزشت‌پنداری کمک کند. این روش به شما یاد می‌دهد که آگاه شوید چه چیزی علائم شما را تحریک می‌کند. این روش درمانی راه‌های مختلف تفکر و برخود با عادت‌ها را به شما می‌آموزد. شما و درمانگرتان در مورد اهداف درمان توافق خواهید کرد و با هم کار می‌کنید تا به نتیجه‌ی مورد توافق خود برسید. درمانگر به شما کمک می‌کند تا در مواقعی که دچار اضطراب می‌شوید روش‌های دیگری برای مقابله با احساسات خود پیدا کنید تا با گذشت زمان بدون احساس ترس از پس این مشکل برآیید.
اگر علائم شما متوسط است یا از روش CBT استفاده می‌شود یا داروی ضدافسردگی به شما پیشنهاد می‌شود که مهارکننده‌ی انتخابی جذب مجدد سروتونین (SSRI) است.
اگر علائم شدید بود از CBT و SSRI توام استفاده می‌شود.